Dawny kościół garnizonowy w Kłodzku.

Tłumaczenie artykułu pt. Die ehemalige Garnisonkirche zu Glatz

autorstwa O. Victora, opublikowanego w periodyku Die Grafschaft Glatz. Illustrierte Zeitschrift des Glatzer Gebirgsvereins, Nr. 8, 15 listopada 1913 r.

Dawny kościół garnizonowy w Kłodzku.

Autor: O. Victor.

Nie tylko książki, ale także kościoły i świątynie mają swoje zmienne losy. Stary protestancki kościół garnizonowy w Kłodzku [Glatz] również widział wiele burzliwych dni, a jego historyczna przeszłość jest z pewnością wystarczająco interesująca, aby uhonorować ją bardziej szczegółowo.

Jak wiadomo, w momencie przejęcia tych ziem przez Prusy *a]¹, w Hrabstwie Kłodzkim [Grafschaft Glatz] nie było już żadnych kościołów protestanckich. Musiało to być najbardziej zauważalne w Kłodzku, ponieważ duża część oficerów i żołnierzy pruskiego garnizonu należała do wyznania protestanckiego. W pruskiej armii nigdy nie zapomniano o służbie ołtarza ponad służbą zbrojną, zwłaszcza w czasach, które stały się sławne dzięki imieniu Fryderyka Wielkiego. Dlatego też także i Kłodzko wkrótce otrzymało własne protestanckie wojskowe nabożeństwo, a wobec braku kościoła próbowali zaspokoić tę potrzebę, podejmując prowizoryczne przygotowywania magazynu zboża na Twierdzy *b]², aby mogły odbywać się w nim nabożeństwa. Uroczystość religijna, która odbyła się tutaj 5 lipca 1744 r. była pierwszym nabożeństwem protestanckim odprawionym publicznie w Hrabstwie od 1622 r., tj. po 122 latach przerwy. Było jednak jasne, że ograniczona przestrzeń na Twierdzy może być wystarczająca tylko w nagłych wypadkach. Z tym większą radością przyjęto ustępstwo Rady Miasta Kłodzka, która od 12 lipca tego samego roku udostępniła Salę Ratuszową *c]³ na nabożeństwa społeczności protestanckiej. Jednak nawet to rozwiązanie nie było satysfakcjonujące na dłuższą metę. W 1748 r. ówczesny gubernator Twierdzy i Hrabstwa Kłodzkiego, generał porucznik de la Motte Fouqué, zwrócił się do króla z prośbą o pomoc protestanckiej wspólnocie wojskowej w uzyskaniu własnej świątyni. Nie na próżno, ponieważ już 14 sierpnia 1748 r. król zlecił wrocławskiej Kamerze Wojennej i Domen *d]⁴ wyasygnowanie kwoty 350 pruskich talarów *e]⁵ z zarządzeniem aby wykorzystać ją do przygotowania najwyższego piętra Izby Ziemskiej i Podatkowej w Kłodzku *f]⁶ do odprawiania protestanckich nabożeństw wojskowych. Na drodze do realizacji tego planu stanęło jednak tak wiele trudności, że nie pozostało nic innego, jak zrezygnować z jego realizacji.

Dzięki opiece gubernatora wkrótce znaleziono rozwiązanie. Za specjalnym zezwoleniem odpowiednich władz piekarnia garnizonowa mieszcząca się przy ul. Łukasińskiego [Frankensteinerstraße] w dawnym browarze mieszczańskim została przeniesiona na teren dawnego szpitala, a zwolniony budynek piekarni został oddany do dyspozycji protestanckiej wspólnoty wojskowej *g]⁷.

Jednak suma przyznana przez króla nie mogła pokryć kosztów samej odbudowy. Generał porucznik von Fouqué zorganizował więc zbiórkę, na którą sam przekazał 200 talarów i która miała przynieść w sumie 737 talarów 22 groszy. Ponieważ ten nowy fundusz również nie wystarczył na pokrycie kosztów, a budowa nie mogła być kontynuowana przez dwa lata, Fouqué ponownie zwrócił się do opinii publicznej 10 czerwca 1751 r. z prośbą o wsparcie dobrego dzieła datkami charytatywnymi. Wpływy z tej drugiej zbiórki, do której różne miasta w hrabstwie i, jak wskazują zapisy, liczni katolicy również wnieśli swój grosz, wyniosły – w tym druga darowizna od generała porucznika von Fouqué – 771 talarów 14 groszy 8 fenigów. Listy nazwisk poszczególnych darczyńców są nadal dostępne, podczas gdy pokwitowania wydatków od października 1758 r. do marca 1763 r. podczas okupacji Twierdzy Kłodzko przez Austriaków (1760-1763) zostały utracone. Jednak z późniejszego dokumentu (datowanego na 18 stycznia 1787 r.), podpisanego przez skarbnika pułkownika von Castilliona i kaznodzieję polowego Havelanda z pułku piechoty von Götzena i opublikowanego w „Glatzer Miscellen“ [„Kłodzkie Miscelanea“] (1822, s. 61), wynika, że całkowity dochód do 1782 r. – w tym dochód z praw browarniczych, które wcześniej były związane z działką – wyniósł 1968 talarów 18 groszy 6½ fenigów, natomiast koszty budowy wyniosły 1661 talarów 4½ fenigów. Po prawie czteroletnim okresie budowy nowy kościół *1] z kryptą w podziemiach został ostatecznie konsekrowany. Uroczystość odbyła się 20 sierpnia 1752 r. *h]⁸ i została poprowadzona przez kaznodzieję polowego Johanna Gottlieba Kahlo z pułku piechoty de la Motte Fouqué. Tekst kazania został zaczerpnięty z Księgi Jer. 7:3.

Od tego momentu nabożeństwa odbywały się w nowym kościele w każdą niedzielę, wspólnie dla członków protestanckich kongregacji wojskowych i cywilnych. Ponieważ każdy pułk miał w tym czasie własnego kaznodzieję polowego, dwóch duchownych z dwóch pułków stacjonujących w Kłodzku początkowo wystarczało do jednoczesnego pełnienia funkcji niezbyt jeszcze licznej protestanckiej kongregacji cywilnej. Dopiero gdy liczba mieszkańców wzrosła, w 1764 r. powołano osobnego cywilnego duchownego protestanckiego.Od tego momentu nabożeństwa odbywały się w nowym kościele w każdą niedzielę, wspólnie dla członków protestanckich kongregacji wojskowej I kongregacji cywilnej. Ponieważ każdy pułk miał w tym czasie własnego kaznodzieję polowego, dwóch duchownych z dwóch pułków stacjonujących w Kłodzku początkowo wystarczało do jednoczesnego pełnienia funkcji przy niezbyt jeszcze licznej protestanckiej kongregacji cywilnej. Dopiero gdy liczba mieszkańców wzrosła, w 1764 r. powołano osobnego cywilnego duchownego protestanckiego.

Minęło osiem dekad, ale nie pozostawiły one starego budynku bez szwanku. Oprócz tego, że więźba dachowa i filary chóru wykazywały duże oznaki zniszczenia, ściany fundamentowe zostały tak poważnie uszkodzone przez wodę spływającą ze wzgórza Twierdzy, że kościół musiał zostać zamknięty 13 października 1813 roku. Nie pozostało nic innego, jak odprawiać nabożeństwa dwóch zjednoczonych kongregacji w refektarzu dawnego klasztoru Minorytów, obecnie szpitala garnizonowego *i]⁹. I znowu był to król pruski, Fryderyk Wilhelm III, który dał kongregacjom protestanckim w Kłodzku nowy kościół, udostępniając im dawny kościół franciszkański *j]¹⁰ w pobliżu Bramy Ząbkowickiej [Frankensteiner Tor] *k]¹¹ dekretem z dnia 22 sierpnia 1834 roku. Ponieważ jednak kościół ten był używany jako magazyn siana i słomy od czasu zniesienia klasztoru w 1810 r., przebudowa zajęła trochę czasu. Niebagatelne koszty zostały pokryte przez administrację wojskową, a stosunki między dwiema kongregacjami protestanckimi zostały uregulowane umową z dnia 19 listopada 1834 roku w następujący sposób: „Protestancka kongregacja garnizonowa ma być uważana za rzeczywistą parafię. Kongregacja protestancka miejska i kongregacja wiejska, których granice zostały już określone, wchodzą w ten kościół na zasadzie kongregacji goszczonych. Koszty początkowe zostaną pokryte z funduszy wojskowych, podczas gdy protestancka kongregacja cywilna poniesie wkład w przyszłe koszty utrzymania budynku kościoła, które spoczywają na kongregacji goszczonej zgodnie z sekcją 743, tytuł 11, część II A. L.-N. Nawiasem mówiąc, ponieważ kongregacje garnizonowe i cywilne są dość równej wielkości, … niniejszym ustala się, że kongregacja cywilna wniesie ¼ poniesionych przez nią kosztów, tj. ⅙ całkowitych przyszłych kosztów budowy. Zastrzega się, że ta ⅙ kosztów wkładu może być wymagana od kongregacji cywilnej tylko wtedy, gdy nie można jej pokryć z Wojskowgo Skarbca Kościelnego *l]¹², niezależnie od wydatków budżetowych“. Rekonstrukcja została przyspieszona, aby 13 lipca 1835 r. można było zainstalować trzy nowe dzwony na zachodniej wieży, z których duży ważył 733 funty i nosił następujące napisy na zewnętrznym zaokrągleniu:

„Anno 1834
Jego Królewska Mość Król Fryderyk Wilhelm III. przekazał ten budynek na nabożeństwa protestanckie“.

A po drugiej stronie:

„Anno 1835
Zostałem odlany wraz z pozostałymi dwoma dzwonami z tej wieży przez A. Krügera we Wrocławiu dla nowo powstałego Kościoła Garnizonowego w tym budynku. Budynek ten, dawniej kościół franciszkański, był często niszczony przez wojny i pożary. Boże chroń ten dom“.

Był 20 marca 1836 roku, kiedy w oddali rozległ się pierwszy uroczysty dźwięk dzwonów. Wzywał on do poświęcenia kościoła. W błyszczącej procesji obie kongregacje przeniosły się z refektarza dawnego klasztoru Minorytów *ł]¹³ do nowego miejsca kultu, a tego dnia superintendent Handel z Nysy słusznie wychwalał nie tylko dobroć i miłosierdzie Boga, ale także hojność pruskich królów, którzy budują kościoły i ołtarze dla swoich poddanych w kazaniu na temat Ps. 134. 2, 3.*2].

Stary kościół przy ul. Łukasińskiego 19 był opuszczony od sierpnia 1837 roku. Nie całkowicie, ponieważ zmarli nadal spoczywali w cichej krypcie otoczonej drewnianą kapliczką. 4 września 1837 r. oni również wyruszyli w swoją ostatnią, ostateczną podróż. Pięć trumien zostało wydobytych z głębin i pochowanych w poświęconej ziemi na cmentarzu kościelnym w pobliżu dawnego klasztoru franciszkanów *m]¹⁴. Znaleziono w nich szczątki pułkownika von Nimschewsky’ego, który zmarł jako komendant Kłodzka 10 października 1764 r., majora Calowa von Hofena, który zginął wraz z regimentem von Fouqué 8 września 1774 r., Marii Luise von Thadden, która zmarła w wieku 72 lat 29 lipca 1784 r. oraz dwójki dzieci, których imion nie udało się już ustalić. Doczesne szczątki żony dowódcy, Elżbiety Marii baronowej de la Motte Fouqué, która została pochowana w krypcie starego kościoła 8 kwietnia 1753 r., nie zostały już odnalezione, ani nie udało się ustalić nic więcej na temat jej miejsca pobytu. Po żywych, zmarli również opuścili dom, który przez prawie sto lat oferował społeczności protestanckiej gościnne schronienie.

Dawny Dom Boży nie stał jednak długo opuszczony. W grudniu 1837 roku miasto kupiło nieruchomość za sumę 1175 talarów, aby przekształcić ją w prywatny dom. Dziś w uświęconym tradycją budynku mieści się szkoła katolicka *n]¹⁵, a świeże dziecięce głosy wypełniają pomieszczenia, które wcześniej służyły do odprawiania nabożeństw. Tak więc nie tylko książki, ale także kościoły i miejsca kultu mają swoje własne zmienne losy. A im wierniej będą świadczyć o sile wiary i gotowości do poświęceń naszych ojców, tym bardziej warto będzie ocalić je od zapomnienia.

---

Przypisy:

*1] Miał 84 stopy długości, 29 stóp szerokości i 2 wieże. Ołtarz, 5 stóp 8 cali od tylnego szczytu, stał na podwyższeniu 1 stopy 5 cali i miał 4 stopy 5 cali długości i 3 stopy 5 cali szerokości. Za ołtarzem, blisko ściany szczytowej, znajdowała się ambona, 12 stóp nad podłogą. Sama podłoga, która była wyłożona cegłami, znajdowała się 2 stopy 4 cale nad poziomem ulicy, z której 4 kamienne stopnie prowadziły do kościoła.

*2] Por. Kazanie na poświęcenie kościoła garnizonowego w Kłodzku …. dostarczone do druku na prośbę Chr. Fr. Handel, z Kłodzka, wydrukowane przez Franza Augusta Pompejusa.

Od tłumacza:
W rzeczywistości, zdjęcie budynku przy ul. Łukasińskiego 19 nie przedstawia kościoła protestanckiego powstałego z przebudowy b. piekarni na tym miejscu, bowiem ze względu na wilgoć i błędy konstrukcyjne kościół ten został zamknięty w 1813 r. a następnie zburzony. Na jego miejscu powstał budynek mieszkalny. Kiedy powstawał ten artykuł w 1913 r. mieściła się tam szkoła katolicka. Obecnie jest to znowu budynek mieszkalny. Zdjęcie przedstawia ten budynek w 1913 r. kiedy mieściła się tam szkoła katolicka.

---

Źródło:
Die Grafschaft Glatz. Illustrierte Zeitschrift des Glatzer Gebirgsvereins, [„Hrabstwo Kłodzkie, Ilustrowane Czasopismo Kłodzkiego Towarzystwa Górskiego“], Nr. 8, 15 listopada 1913 r., rocznik 8.
https://jbc.jelenia-gora.pl/dlibra/publication/12388/edition/11983/content

Podziękowanie:

Chciałbym podziękować:
– Christianowi Drescherowi za bezcenną pomoc w rozwiązaniu pewnych niuansów języka niemieckiego, za motywację i pomoc w założeniu i prowadzeniu Bloga.
– Filipowi Pilczukowi za pomysł przetłumaczenia tego artykułu i pomoc w lokalizacji historycznych obiektów.

Uwagi tłumacza:

1. *a] Kłodzko przeszło pod panowanie Prus w 1742 r. ↩︎
2. *b] magazyn zboża na Twierdzy – niem. Getreidemagazin auf der Festung. Zapewne chodzi o jeden z dwóch wojskowych magazynów prowiantowych przy ul. Łukasińskiego 28-30 [Frankensteinerstraße 28-30]. ↩︎
3. *c] Sala Ratuszowa – mowa o Sali Ratuszowej w Ratuszu, który spłonął w 1886 roku. ↩︎
4. *d] wrocławska Kamera Wojenna i Domen – niem. breslauer Kriegs- und Domänenkammer. ↩︎
5. *e] jednostki monetarne w Prusach:
   ° pruski talar, bity talar – niem. Reichsthaler = Rtlr. ° grosz – niem. Groschen = Gr. ° fenig – niem. Pfennig = Pf.
   Od 1750 do 1806 roku w Prusach jeden Reichsthaler odpowiadał 90 nowym groszom po 18 fenigów każdy. ↩︎
6. *f] Izba Ziemska i Podatkowa w Kłodzku – niem. Land- und Steuerhaus zu Glatz. Prawdopodobnie chodzi o później nazywany Steuer-Amt, na rogu Ring i Nieder Gasse, obecnie pl. B. Chrobrego 32, róg ul. Stromej, tj. u wylotu z pl. B. Chrobrego na ul. Łukasińskiego. ↩︎
7. *g] dawna piekarnia garnizonowa przy ul. Łukasińskiego 19 została przeniesiona na teren ówcześnie jeszcze czynnego Szpitala Miejskiego [Bürger-Hospital] przy ul. Łukasińskiego 32, być może do jakiegoś budynku gospodarczego stojącego na terenie szpitala, a budynek b. piekarni został przekazany kłodzkiej protestanckiej wspólnocie wojskowej. Autor artykułu pisze „dawny szpital“ z perspektywy 1913 t., kiedy pisał artykuł. W czasie przenosin piekarni garnizonowej na teren szpitala, szpital był jak najbardziej czynny. Został zamknięty dopiero ok. 1890 r. ↩︎
8. *h] Tak więc kościół protestancki, powstały z przebudowy b. piekarni na ul. Łukasińskiego 19, został uroczyście inaugurowany w 1752 r. ↩︎
9. *i] „dawny klasztor Minorytów, obecnie szpital garnizonowy“ – chodzi o obecny klasztor Ojców Franciszkanów przy pl. Franciszkańskim 1, obok kościoła MB Różańcowej. W czasie gdy ten artykuł był pisany, tj. w 1913 r., klasztor Minorytów był już zlikwidowany, a więc był już „dawnym klasztorem“ a w budynku mieścił się szpital garnizonowy. ↩︎
10. *j] dawny kościół franciszkański – chodzi o kościół przy ul Łukasińskiego 36, obecnie kościół św. Jerzego i św. Wojciecha. ↩︎
11. *k] Brama Ząbkowicka – niem. Frankensteiner Tor, położona na końcu ul. Łukasińskiego, obok obecnego kościoła św. Jerzego i św. Wojciecha przy ul. Łukasińskiego 36. Brama została rozebrana w 1919 r. ↩︎
12. *l] Wojskowy Skarbiec Kościelny – niem. Militär-Kirchen-Aerario. ↩︎
13. *ł] dawny klasztor Minorytów – obecnie klasztor Ojców Franciszkanów przy pl. Franciszkańskim 1. ↩︎
14. *m] dawny klasztor Franciszkanów – obecnie klasztor Sióstr Mniszek Klarysek, przy ul. Łukasińskiego 34. ↩︎
15. *n] „dziś w budynku mieści się szkoła katolicka“ – to „dziś“ czyli na czas pisania tego artykułu w 1913 r. Obecnie ul. Łukasińskiego 19 to budynek mieszkalny. ↩︎