Żydzi w Ziemi Kłodzkiej do 1933 roku

Tłumaczenie artykułu Arno Herziga „Juden im Glatzer Land bis zum Jahr 1933“, z 2018 roku.

Dla Ludwiga Arnestusa Freisela w dniu 6 października 2018 r.

Jeszcze przed faktycznym okresem kolonizacji w XIII wieku na Śląsku [Schlesien] byli Żydzi, którzy – podobnie jak we Wrocławiu [Breslau] – są udokumentowani od 1150 r.¹) To, czy Żydzi mieszkali w Kłodzku [Glatz], które do 1742 r. należało do Korony Czeskiej [Krone Böhmen], a nie do Księstwa Śląskiego [Herzogtum Schlesien], około 1163 r. i – jak podaje jedno ze źródeł – byli prześladowani, jest bardzo wątpliwe, ponieważ dowody źródłowe na to pochodzą z XVII i XVIII wieku. Istnieją dowody na obecność Żydów w Kłodzku w 1347 r., kiedy to miasto Nowa Ruda [Neurode] zostało zastawione Żydowi z Kłodzka Schmuelowi.²) Nowa Ruda była miastem średniowiecznym, tj. właścicielem miasta był szlachcic, w tym czasie był to Hannus Wüstehube, który potrzebował kapitału na budowę miasta i rozbudowę okolicznych terenów, który pożyczył od wspomnianego wcześniej kłodzkiego lichwiarza Schmuela i zastawił w zamian miasto Nowa Ruda. Ponieważ Wüstehube sprzedał posiadłość Nowa Ruda Henselowi v. Doryn w 1352 r., musiał do tego czasu wykupić zastaw Nowej Rudy.³) Proces ten wiele mówi o funkcji, jaką Żydzi pełnili wówczas na Śląsku. W tak zwanej epoce kolonialnej [Kolonialepoche] w XIII i XIV wieku do ekspansji kraju potrzebny był duży kapitał. Pozyskiwanie osadników przez lokatorów z zachodu, rekultywacja gruntów, zakładanie wsi leśno-łanowych *¹ lub owalnicowych *² wymagało dużego kapitału, który często był dostarczany przez żydowskich pożyczkodawców, którzy otrzymywali miasta lub wsie pod zastaw. Istnieją na to dowody również we Wrocławiu. Wieś Tyniec Mały [Klein-Tinz], która później stała się częścią Wrocławia, została zastawiona Żydowi w 1150 r.⁴)

Średniowieczna społeczność

Żydzi na Śląsku i w Ziemi Kłodzkiej nie wywodzili się ze społeczności żydowskich w zachodnich Niemczech, ale z Pragi i Czech, gdzie są udokumentowani od 1091 r.⁵) Powiązania z nimi można prześledzić jeszcze w późnym średniowieczu. Pierwsza wzmianka o społeczności żydowskiej w Kłodzku pochodzi z 1423 roku. W tym czasie sprzedano dom „z powodu wszystkich Żydów“, jak ujmuje to źródło. Ta parafraza w źródle odnosi się do gminy żydowskiej w Kłodzku.⁶) Gmina żydowska obejmowała synagogę i, co ważniejsze według opinii żydowskiej, cmentarz. Żydzi wymieniani w źródłach, zwłaszcza w XV wieku, mieszkali przy Schweidlergasse, ul. Grottgera [Rossmarkt] i Pfaffenbergische Gasse.⁷) Żydzi na Śląsku i w Czechach mogli swobodnie mieszkać w synagodze, mimo przeciwnych nakazów kościelnych. To od Żydów na Śląsku i w Czechach zależało, gdzie mieli swoje domy w mieście, pomimo przeciwnych nakazów kościelnych, ale nawet we wczesnym średniowieczu Żydzi mieli zwyczaj mieszkać blisko siebie w mieście, częściowo ze względu na synagogę, która służyła nie tylko jako przestrzeń liturgiczna, ale także jako miejsce spotkań. Średniowieczna synagoga w Kłodzku, lub „szkoła żydowska“ [„Judenschule“], jak jest nazywana w źródłach, została po raz pierwszy wspomniana w 1384 roku i prawdopodobnie znajdowała się w narożnym budynku Nonnengasse (później Judengasse) i Schweidlergasse (ryc. 1). Cmentarz żydowski znajdował się przed Bramą Czeską i można go było znaleźć jeszcze około 1734 roku jako „pole nieboszczyków“ [„Totenacker“], ale nie był używany od XV wieku.⁸)

Żydzi w średniowiecznym Kłodzku byli niemal równi innym obywatelom pod względem przysługujących im praw. Mogli kupować i sprzedawać domy, a nie-Żydzi byli czasami zaangażowani jako partnerzy biznesowi. Za ochronę Żydów i związane z tym pozwolenie na pobyt odpowiedzialna była rada miejska Kłodzka, która prawdopodobnie z biegiem czasu nabyła to królewskie prawo. Żydzi dochodzili swoich praw przed komornikiem w Kłodzku; załatwiali swoje sprawy majątkowe przed sądem wójtowskim w Kłodzku i uzyskiwali potwierdzenie kupna i sprzedaży. W 1453 r., za zgodą cechów i innych obywateli, rada przyznała trzem Żydom Jeruchamowi, Izaakowi i Lazarowi, a także ich rodzinom i służbie list ochronny na sześć lat, prawdopodobnie z możliwością przedłużenia, ponieważ w 1479 r. jednego z wymienionych Żydów nadal można było znaleźć w mieście ⁹).

W 1459 r. król czeski Jerzy z Podiebradu ustanowił Hrabstwo Kłodzkie [Grafschaft Glatz] niejako majątkiem rodzinnym. Jego żona Urszula Brandenburska otrzymała go jako majątek wdowi, podczas gdy jego synowie Henryk (I) Starszy został mianowany hrabią Kłodzka (panował w latach 1472-1498) przez cesarza Fryderyka III i księcia śląskiego księstwa ziębickiego [Herzogtum Münsterberg].¹⁰) Przypuszczalnie prawo do ochrony Żydów zostało również przeniesione na władcę. W 1490 r. książę Heinrich I Podiebrad, jako hrabia Kłodzka, udzielił gwarancji ochrony i prawa pobytu w Kłodzku Izaakowi Schwarzowi z Pragi, który nabył dom przy Nonnengasse. Ten Izaak Schwarz i jego rodzina (niestety) nie założyli pierwszej żydowskiej drukarni w Niemczech w Kłodzku, ale w księstwie oleśnickim [Herzogtum Oels], którym Podiebradowie również rządzili, w 1530 r.¹¹) Koniec średniowiecznej społeczności żydowskiej w Kłodzku nie może być jasno określony. W 1500 r. rodzina Podiebradów musiała sprzedać Hrabstwo Kłodzkie, ponieważ była finansowo obciążona wojnami, które Georg von Podiebrad musiał prowadzić przeciwko Wrocławiowi. Nawet żydowscy pożyczkodawcy, od których Podiebradowie pożyczali pieniądze, nie byli w stanie tego zrekompensować. Hrabstwo Kłodzkie przeszło pod zastaw do hrabiów Hardeck, podczas gdy Podiebradowie nadal rządzili śląskimi księstwami ziębickim i oleśnickim.

Legenda antyżydowska

Według legendy przekazanej przez Georga Aeluriusa w jego Glaciographii (1625), Żydzi z Kłodzka rzekomo popełnili świętokradztwo hostii. Mieli oni otrzymać konsekrowany opłatek od chrześcijanki, aby go zbezcześcić. Legenda głosi, że kobieta upuściła hostię na ul. Czeskiej [Böhmische Gasse], po czym podniosła ją służąca i przekazała Radzie Miasta. Kobieta była torturowana i spalona. Miasto wzniosło „duży kamienny filar“ w miejscu, gdzie hostia upadła na ziemię. Żydzi zostali następnie wypędzeni z miasta w 1492 r., według Aeluriusa.¹²) W 1690 r. jezuita Joannes Miller zacytował tę relację Aeluriusa dosłownie w swojej „Historia Beatissmae Virginis Glacensis“ [„Historia Najświętszej Maryi Panny z Kłodzka“].¹³) Jezuita i proboszcz Kłodzka, o. Franciscus Wenzel, odniósł się nawet do tej relacji w 1742 r., kiedy w mieście po podboju pruskim byli żydowscy markieterzy.¹⁴) *³ W zachowanych dokumentach Kłodzka z około 1490 r. nie ma wzmianki o tym incydencie ani o przyznaniu „ius de non tolerandis Judaeis“ [„prawo do nietolerowania Żydów“] miastu Kłodzku.¹⁵) Ponieważ nie ma odniesienia do dokumentów, ale najwcześniejsza wzmianka pochodzi z 1625 r., można założyć, że jest to legenda. Po 130 latach Aelurius nie wyjaśnia, skąd wziął tę tradycję, ale odnosi się do wspomnianego filaru, który według niego „istnieje do dziś jako widoczny znak i świadectwo“.¹⁶) Przedstawienie na tym filarze, które nie przetrwało, było prawdopodobnie związane z ustną tradycją tej legendy. *⁴

W Muzeum Ziemi Kłodzkiej znajduje się epizodyczny obraz nieznanego malarza (ryc. 2), który przedstawia historię z hostią¹⁷) Prawdopodobnie pochodzi on dopiero z XVIII wieku. Ten epizodyczny obraz zawiera również upiększenie legendy. W przeciwieństwie do historii z Aeluriusa i Millera, hostia leżąca na ziemi nie została podniesiona przez służącą, ale odkryta przez przechodzące stado świń. Świnie uklękły, aż przyszedł ksiądz i podniósł hostię. *⁵ Ta rozszerzona wersja legendy została po raz pierwszy znaleziona w roczniku Haugwitza z 1684 r., 60 lat po wersji Aeluriusa.¹⁸) Informacje u Aeluriusa, do których kłodzczanie wielokrotnie odwoływali się w następnym okresie, są nieprawidłowe. Dla roku 1493 istnieją dowody na to, że Żydzi David i Meyhr kupili dom na Górze Zamkowej [Thum(= Dom)berg], który ponownie sprzedali w 1495 roku. Można przypuszczać, że Żydzi dobrowolnie opuścili miasto w latach dziewięćdziesiątych XIV wieku, a Kłodzko uzyskało przywilej zakazu wstępu po tym, jak Podiebradowie sprzedali Hrabstwo Kłodzkie hrabiom Hardeck w 1501 roku. Prawdą jest jednak, że od około 1500 r. do 1812 r., pomimo wielokrotnych prób, Żydom nie przyznano prawa do osiedlania się w Hrabstwie Kłodzkim.

Nie oznacza to jednak, że w tym czasie w Kłodzku nie było Żydów. Aby sfinansować wojnę trzydziestoletnią (1618-1648), w Pradze utworzono spółki handlowe, które z udziałem żydowskich i nieżydowskich członków zaopatrywały mennice. Spółka handlowa działała również w Kłodzku, do której należał Joachim Buchdrucker z Pragi jako jeden z żydowskich członków. Pochodził on z praskiej rodziny, która nosiła to nazwisko, ale nie zajmowała się handlem. Joachim Buchdrucker zaopatrywał nyską mennicę i w związku z tym osiedlił się w Kłodzku w 1622 r.²⁰) W tym samym roku, 27 października, Kłodzko było ostatnim bastionem partii antyhabsburskiej, który został przekazany wojskom cesarskim. W ten sposób Kłodzko znalazło się w pełni pod panowaniem Habsburgów i było zarządzane przez gubernatora.²¹) Wraz z Joachimem Buchdruckerem w Kłodzku prawdopodobnie osiedlili się również inni Żydzi zajmujący się monetami. W związku z tym gubernator zarządził dekretem z 11 listopada 1622 r., że wszyscy Żydzi z wyjątkiem Joachima Buchdruckera mają opuścić miasto.²²) Mennica w Kłodzku została otwarta dopiero w 1627 r. Nie ma dowodów na żydowskich dostawców monet. Żydzi byli jednak upoważnieni przez cesarza Ferdynanda II do uczestniczenia w publicznych targach w Kłodzku od 1627 roku.

Działania przeciwko osadnictwu żydowskiemu

Podczas wojny trzydziestoletniej względnie po 1648 r. w ramach tzw. pogromów Chmielnickiego [Chmelnicki-Pogrome], wielu Żydów, zostało wypędzonych z Polski *⁶ i próbowało osiedlić się na Śląsku, gdzie, z wyjątkiem Głogowa [Glogau], Białej [Zülz], a później także Wrocławia [Breslau], nie zezwalano na osadnictwo żydowskie. Ponieważ jednak szlachta, panowie dworu i książęta śląscy byli zainteresowani „osadzeniem“ Żydów jako faktorów *⁷ lub dzierżawców w swoich majątkach, w XVII i na początku XVIII wieku na Górnym Śląsku powstawały niewielkie osady żydowskie. Tutaj byli oni zatrudniani głównie jako dzierżawcy celni i producenci gorzałki *⁸ lub jako producenci produktów rolnych. W Hrabstwie Kłodzkim cesarski hrabia Johann Friedrich von Herberstein również podjął taką próbę w swoim majątku Gorzanów [Grafenort] w dniu 7 czerwca 1693 roku. Zawarł on umowę z Żydem Siegmundem Eliasem dotyczącą dzierżawy 50 krów dojnych do produkcji mleka i produktów mlecznych za 200 guldenów rocznie i 250 guldenów w trzecim roku, na trzy lata. Herberstein został jednak zadenuncjowany w Pradze i w sierpniu musiał usprawiedliwiać się przed praskim konsystorzem. *⁹ Jego argumentem było to, że „nie wiedział o zakazie z 1492 roku“. Co więcej, Żyd nie był „rezydentem“, ponieważ „prawie nigdy nie przebywał w domu, ale zawsze zajmował się swoimi sprawami w Czechach, na Morawach i na Śląsku, tak jak inni, i prowadził swój handel i żywot“. Tylko jego żona „brała udział w produkcji ciasta” [„auf Mehlspeiß attendiret”], produkując masło i ser. Inny członek hrabiowskiej szlachty, hrabia von Althann, w latach trzydziestych XVII wieku wydzierżawił Żydowi gorzelnię w Międzylesiu [Mittelwalde], która należała do jego obszaru panowania, ale prawdopodobnie jego też musiał zwolnić.²³)

Kłodzko znajdowało się na ważnym szlaku handlowym między Pragą, Śląskiem i Polską, dlatego też było często odwiedzane przez licznych żydowskich kupców z Czech. Jednak próba stworzenia w Kłodzku miejsca, w którym Żydzi mogliby się osiedlić jako swego rodzaju przystanek, spotkała się ze sprzeciwem rady Kłodzka, wspieranej przez miejscowych jezuitów. Jednak w 1708 r. żydowskim kupcom z Czech udało się uzyskać pozwolenie na pobyt na przedmieściach Kłodzka w Wirtshaus zum Weißen Rössel [„zajazd pod białym konikiem“]. W Kłodzku powstało małe centrum żydowskie, w którym odbywały się również żydowskie nabożeństwa, o czym świadczy kantor o nazwisku Hierschel.²⁴) Nie spotkało się to jednak z aprobatą mieszkańców Kłodzka. W imieniu ojców miasta Kłodzka rektor kolegium jezuickiego w Kłodzku i proboszcz miasta o. Lukas Englisch zwrócili się więc do cesarza Józefa I (panującego jako król Czech w latach 1705-1711), który 24 stycznia 1709 r. napisał w tej sprawie do starosty *¹⁰ Kłodzka. Domagał się w nim wyjaśnienia, „o co Lucas Englisch Collegii Societatis rector, qua pro tempore Parochus Glacencis [Rektor Kolegium Towarzystwa (czyli Kolegium Jezuickiego), który tymczasowo jest proboszczem Kłodzka], najpokorniej błagał nas w sprawie Żydów, którzy, zgodnie z wiadomościami, które do nas dotarły, zamierzają wprowadzić się do naszego dziedzicznego Hrabstwa Kłodzkiego, i w jakim stopniu prosił nas o najłaskawszy Inhibition (zakaz, A.H.) mniemanego Introduction (wprowadzenia) […]“. W liście do cesarza Józefa I jezuicki rektor i proboszcz parafii kłodzkiej, o. Lucas Englisch, stwierdził, że „nie tylko Pismo Święte, sacri canones [święte kanony] i święci Ojcowie, ale także doświadczenia oparte na Annalibus patriae [annałach kraju] uczą nas, jak szkodliwe jest zakorzenianie się Żydów dla dusz chrześcijańskich“, przez co miał na myśli raport Aeluriusa²⁶).

Ponieważ jednak nie było wyraźnego zakazu osiedlania się, dostarczył jako załącznik przywilej byłego króla Czech Ferdynanda III (panował jako król Czech 1627-1657) z 15 stycznia 1629 r., który nie miał nic wspólnego z Żydami, ale został sformułowany w odniesieniu do protestantów. W 1618 r. protestanckie stany *¹¹ Hrabstwa Kłodzkiego przyłączyły się do czeskiej rebelii na początku wojny trzydziestoletniej, a poza tym dwa lata po zwycięskiej dla Habsburgów bitwie pod Białą Górą w pobliżu Pragi w 1620 roku, broniły miasta Kłodzka przed wojskami cesarskimi.

Wraz z kapitulacją miasta w październiku 1622 r. Hrabstwo Kłodzkie utraciło wszystkie swoje przywileje, w tym przywilej przyznany śląskim stanom pozostania protestantami. Po całkowitej klęsce w Hrabstwie rozpoczęła się szybka rekatolicyzacja, która rzekomo wkrótce przyniosła sukces.²⁷) Król Ferdynand III wznowił zatem przywileje (z ograniczeniami) 15 stycznia 1629 r. z uzasadnieniem i warunkiem, że „teraz prawie całe Hrabstwo Kłodzkie […] powróciło do religii katolickiej […], i żeby tak już pozostało i nie doszło już do buntu w przyszłości, żaden mieszkaniec nie zostanie przyjęty, który nie wyznaje religii katolickiej“.²⁸) Ks. Lucas Englisch odniósł się do tego fragmentu w swoim liście do cesarza Józefa I., który chciał również wiedzieć, czy Kłodzki Sejmik *¹², tj. zgromadzenie stanów, podjęło decyzję w tej sprawie. Ks. Lucas podkreślił, że „jako duszpasterz wyznaczony przez moje chrześcijańskie władze, jestem zobowiązany przez opinię publiczną do unikania takich rzeczy [chodzi o osiedlanie się Żydów – A.H.] „.²⁹)

W negocjacjach z „czeską kancelarią nadworną“, do której cesarz skierował sprawę, starosta kłodzki zdecydował 25 października 1709 r., że Żydzi „mogą gromadzić się w tej chrześcijańskiej karczmie ‚vor ordinari‘ [z reguły] w szabaty

i odprawiać tam swoje żydowskie ceremonie z pewnymi okrzykami i hałasem, natomiast obcy [przyjezdni] Żydzi per solum transitum [tylko przejazdem, A.H.] mogą te miejsca divertiren [odwiedzać, A.H.].) i poza sobotami tych miejsc nie używać, to im pod takimi warunkami mogłoby być zezwolone, aby wykonywali swoje modlitwy w tajemnicy i bez słownego zgiełku, ani w żadnym wypadku publicznego przygotowywania świateł lub wystawiania dziesięciu przykazań, w chrześcijańskim domu“.³⁰) Oznaczało to, że Żydom zabroniono odprawiania regularnych nabożeństw, tj. zapalania świec i wystawiania Tory – zwanej tutaj dziesięcioma przykazaniami – lub noszenia jej wokół sali modlitewnej w procesji i czytania z niej na głos.

Kantor Hirschel, jak również pewien koszerny kucharz, stale przebywał w [Wirtshaus] Weißes Rössl [„zajazd biały koń“] *¹³ i prowadził drobny handel na boku. W dniu 18 stycznia 1710 r. Magistrat Kłodzka zabronił mu tego, mówiąc, że wolno mu oferować towary tylko w godzinach targowych.³¹) Prawdopodobnie w wyniku tego dekretu stracił również prawo pobytu w Kłodzku. Od 13 marca 1681 r. Rada stanowiła, że żydowscy kupcy musieli rejestrować swój przyjazd i wyjazd u pisarza Rady *¹⁴ oraz podawać cel swojego pobytu. Płacąc jednego talara, mogli pozostać przez osiem dni.³²) Wielu kupców prawdopodobnie przyjeżdżało do Kłodzka z sąsiedniego czeskiego miasta Nachod, dlatego Rada Nachodu zaapelowała do Rady Kłodzka o zniesienie opłat dla swoich Żydów. Poszczególne przypadki konfliktów wyraźnie pokazują handel prowadzony przez żydowskich kupców w Hrabstwie w tym czasie. Zaopatrywali oni na przykład sukienników w Nowej Rudzie [Neurode] i Radkowie,[Wünschelburg] w wełnę i tytoń. Prawdopodobnie prowadzili również transakcje pieniężne z mieszkańcami Kłodzka, dlatego też Żyd z Białej [Zülz] David Kadisch został uwięziony za dług wekslowy wobec mieszkanki Kłodzka Magdaleny Zobel. Jednak jego brat Markus Kadisch, który był żydowskim seniorem *¹⁵ w Pradze, zwolnił go za kaucją.³³)

W 1742 r. Hrabstwo Kłodzkie stało się częścią pruskiego Śląska, ale pozostało odrębnym terytorium. Dekrety królewskie wydane były dla Księstwa Śląskiego i Hrabstwa Kłodzkiego. W dniu 20 lutego 1742 r. kłodzkie stany *¹⁶ złożyły hołd nowemu władcy, a 11 czerwca 1742 r. zawarto pokój wrocławski.³⁴) Mieszkańcy Kłodzka, a także jezuici, chcieli zapewnić, że żadni Żydzi nie będą mogli osiedlać się w Hrabstwie Kłodzkim, nawet pod panowaniem pruskim. Wśród oddziałów, które wkroczyły do Hrabstwa Kłodzkiego pod dowództwem generała porucznika von Planitza, było dwunastu żydowskich markietanów, którzy zaopatrywali armię w żywność. W dniu 20 lipca 1742 r. jezuicki rektor i proboszcz parafii w Kłodzku, P. Franciscus Wenzel, zaprotestował do rządu w imieniu miasta i zażądał ich usunięcia.³⁵) Jezuicki rektor i proboszcz uzasadnił swoje żądanie stwierdzeniem, że „ci ludzie, którzy byli szkodliwi i psujący dla chrześcijaństwa, zostali już usunięci i […] wytępieni z Hrabstwa 300 lat temu z powodu oszczerstw, szelmostw i oszustw“, powołując się na Glaciographię Aeluriusa. Chociaż jego ocena może nadal odpowiadać tradycyjnym chrześcijańskim uprzedzeniom, jako jezuita dodał argument duszpasterski, a mianowicie, że doświadczenie pokazało, „co Żydzi zrobili dla chrześcijańskiego zbawienia dusz i że wielu zostało uwiedzionych i doprowadzonych do praktykowania wszelkiego rodzaju bezbożności“. Nie przedstawił jednak na to żadnych konkretnych dowodów.

Kłodzki rentmistrz *¹⁷ poparł tę petycję i powtórzył argument ks. Wenzla, że „w XIV wieku żydowski motłoch został na zawsze wypędzony z powodu okropnych wad i haniebnych czynów popełnionych przeciwko naszemu Bogu i Zbawicielowi, a publiczny miejski monument został wzniesiony i stoi do dziś na ul. Czeskiej ku ich ciągłym obrzydzeniu“.³⁶) Zgodnie z tym, monument wspomniany przez Aeluriusa w 1625 roku stał jeszcze w 1742 roku.

Rząd spełnił prośbę i nakazał wydalenie tych dwunastu Żydów 3 sierpnia 1742 r., ale trzy tygodnie później, 28 sierpnia 1742 r., zezwolił berlińskiemu uprzywilejowanemu Żydowi Salomonowi Heine na sprowadzanie tytoniu, kawy i zagranicznych win do Kłodzka i sprzedawanie ich oficerom.³⁷) Korpus oficerski prawdopodobnie nie był chętny rezygnować z usług żydowskich kupców z luksusowymi towarami.

Chociaż wrocławscy Żydzi i ich rabin Bendix Gompertz powitali króla Fryderyka II wierszem powitalnym i hołdem, gdy ten przybył do Wrocławia, restrykcyjne przepisy dotyczące Żydów na Śląsku nie zmieniły się również w czasach pruskich, z wyjątkiem tego, że oficjalnie zezwolono na założenie gminy we Wrocławiu. W 1751 r. Fryderyk II wydał dekret, zgodnie z którym na Śląsku nie tolerowano osad żydowskich z wyjątkiem Wrocławia, Głogowa i Białej³⁸) Już w 1744 r. król sporządził listę wszystkich śląskich miast, w których wcześniej nie było Żydów. Dla Kłodzka i Hrabstwa Kłodzkiego napisano tutaj: „Ani w miastach, ani na równinach Hrabstwa Kłodzkiego Żydzi nie są tolerowani na mocy przywilejów cesarskich, ponieważ ci sami zostali wypędzeni na zawsze w 1494 roku“.³⁹) Które przywileje cesarskie miałyby to być, nie jest wymienione. Wszystkie próby szlachty w latach 1742-1812, aby ustanowić Żydów jako faktorów w Hrabstwie Kłodzkim, były zatem odrzucane przez rząd, tak jak wniosek szlachcianki Lisette von Burschka w 1752 r. o możliwość wydzierżawienia gorzelni znajdującej się w jej posiadłościach w Hrabstwie Żydowi Joachimowi Jakobowi. Albo próba wydzierżawienia przez magistrat Lądka [Landeck] w 1752 r. należącego do nich ziemi uprawnej w Ober-Thalheim *¹⁸ pod pędzenie wódki wdowie Löbel David z Nysy [Neisse] za 50 guldenów ⁴⁰).

Współczesna społeczność żydowska

Ustawa emancypacyjna Hardenberga z 1812 r. *¹⁹ wprawdzie nie zrównała Żydów z innymi obywatelami zmniejszonych po pokoju z 1807 r. Prus, ale otrzymali oni dwie ważne obietnice: po pierwsze, prawo do swobodnego wyboru miejsca zamieszkania, a po drugie, prawo do pracy we wszystkich zawodach. Ponadto, od czasu ordynacji miejskiej Steina z 1807 r., *²⁰ mogli oni nabywać obywatelstwo, a zatem brać czynny i bierny udział w wyborach lokalnych.

Żydzi osiedlali się w Kłodzku już przed tą datą, choć z trudnościami pod ciągłą groźbą wydalenia. W 1795 r. Żyd z Białej [Zülz] , Schmeier Salomon Landsberger, działał tu jako wekslarz. *²¹ Również pochodzący z Białej Isaac Hirschel Zedeniker i Moses Michael Friedländer prowadzili działalność jako wekslarze, ale także jako przedstawiciele kupców w Białej handlujących żelazem i miodem. Jednak rada Kłodzka nalegała, aby wyprowadzili się w 1800 roku. Landsberger przeniósł się wówczas na przedmieścia Kłodzka, gdzie to nie rada, ale królewski urząd rentowy [Rentamt] *²² sprawował władzę i jurysdykcję.⁴¹) W 1806 r. Mennica Wrocławska została przeniesiona do Kłodzka z powodu wojny. Wraz z nią przybyło dwóch berlińskich ogólnieuprzywilejowanych – zgodnie z prawem pruskim byli oni równi chrześcijańskim kupcom – w tym Joachim Jacob Pinsk, który zaopatrywał mennicę w srebro. Tutaj, wraz z Salomonem Landsbergerem, Josephem Markusem Lewym i Schei Nathanem Glatzerem, zaopatrywał Mennicę Wrocławską, która teraz działała w Kłodzku.⁴²) Ale nawet teraz kłodzczanie pozostali nieugięci.⁴³) W 1810 roku dostawcy mennicy musieli opuścić miasto. Kiedy rada Kłodzka nakazała deportację kolejnego Żyda z Białej, Abrahama Sachsa, który chciał osiedlić się w 1812 r., powołując się na rzekome przywileje, rząd podjął działania. Poinformował magistrat, że edykt o obywatelstwie z 1812 r. uchylił wszystkie poprzednie prawa i że Żydzi mogą teraz osiedlać się w Kłodzku i nabywać obywatelstwo.⁴⁴).

W ten sposób w 1825 r. rozpoczęła się historia nowoczesnej społeczności żydowskiej w Kłodzku, która trwała aż do jej okrutnego końca w latach 1941/43. Selig Caro (ze Świdnicy [Schweidnitz]), Salomon Forell (z Białej [Zülz]), Wolf Sittenfeld (z Raciborza [Ratibor]), Jacob Frommer (z Urazu [Auras]), Fabian Silberstein (z Miejsca [Städtel]) i Moses Polke (z Ziębic [Münsterberg]) zostali wymienieni jako pierwsi upoważnieni przedstawiciele.⁴⁵) W okresie od 1812 do 1843 r. liczba żydowskich mieszkańców Kłodzka wzrosła do 102, w 1849 r. do 135, w 1871 r. do 226, a w 1880 r. do 251.⁴⁶) Liczba żydowskich mieszkańców Kłodzka utrzymywała się na tym poziomie, z niewielkimi wahaniami, aż do I wojny światowej; dla porównania: w 1880 r. w Bystrzycy Kłodzkiej [Habelschwerdt] mieszkało 20 Żydów, w Lądku Zdroju [Landeck] – 16, w Nowej Rudzie [Neurode] – 17, w Dusznikach Zdroju [Reinerz] – 8, a w Radkowie [Wünschelburg] – 11.⁴⁷) Tyle o miasteczkach. Żydowscy mieszkańcy byli także w Kudowie Zdrój [Bad Kudowa] i Polanicy Zdrój [Bad Altheide]. Ale tylko w Kłodzku istniała w pełni rozwinięta gmina żydowska z synagogą i cmentarzem żydowskim. Od 1814 r. dekret królewski w Prusach nakazywał gminom żydowskim zakładanie cmentarzy. Gmina żydowska w Kłodzku nabyła działkę przy ulicy Bohaterów Getta [Gartenstraße] w 1825 roku i założyła tam cmentarz, który został powiększony w 1888 i 1927 roku. Do czasu wybudowania synagogi przy ul. Wojska Polskiego [Grünestraße] w 1884 r. nabożeństwa żydowskie odbywały się w tzw. Pałacu Wallisów [Wallis-Palais] przy ul. Czeskiej [Böhmische Straße] nr 30.⁴⁸)

W XIX wieku, po oświeceniu, w niemieckim żydostwie toczyła się zaciekła debata między reformatorami a tradycjonalistami. Jednym z centrów sporu był Wrocław, którego reformowana gałąź pod przewodnictwem znanego rabina dr Abrahama Geigera ścierała się z tradycjonalistami pod przywództwem rabina Salomona Tiktina. Założenie Żydowskiego Kolegium Teologicznego we Wrocławiu [Jüdisch-Theologische Hochschule Breslau] (1854), którego dyrektor, rabin Zacharias Frankel, opowiadał się za pośrednim kursem teologii i liturgii, pomogło rozstrzygnąć ten zaciekły spór.⁴⁹) Miało to również wpływ na śląskie gminy poza Wrocławiem, z których większość opowiadała się za tym pośrednim kursem, w tym w Kłodzku, którego społeczność nie miała rabina. Liturgia i nauczanie religii były zapewniane przez kantora, takiego jak Löbel Rosenbaum, który został mianowany kantorem w 1837 roku, oraz Jacob Kroner, który pochodził z rodziny rabinackiej w Brzegu Dolnym [Dyhernfurth] i sprawował urząd kantora w Kłodzku od 1846 do 1882 roku. Jego synem był dr Theodor Kroner, który po ukończeniu katolickiego gimnazjum w Kłodzku [Glatzer Katholische Gymnasium] uczęszczał do Żydowskiego Kolegium Teologicznego we Wrocławiu [Jüdisch-Theologische Hochschule Breslau], a także na tamtejszy uniwersytet, gdzie ukończył również studia doktoranckie.⁵⁰) Kiedy kantor Jacob Kroner zmarł 24 lipca 1882 r. w wieku 61 lat, jego syn, rabin krajowy *²³ i „radca kościelny“ *²⁴ ze Stuttgartu, przybył do Kłodzka i odprawił pogrzeb. Następcą kantora Jacoba Kronera został Jacob Cohn.⁵¹)

Istniał jednak rabin okręgowy dla gmin żydowskich na Śląsku Środkowym, który miał swoją oficjalną rezydencję w Oleśnicy [Oels] i który uczestniczył w posiedzeniach Zgromadzenia Przedstawicieli Kłodzka [Glatzer-Repräsentanten Versammlung]. Urząd ten sprawował dr Nachum Wahrmann (1895-1961) do 1937 r.⁵²) Od 1847 r. pruska ustawa nakazywała gminom żydowskim łączenie się w tzw. okręgi synagogalne [Synagogenbezirke] , na czele których stało zgromadzenie przedstawicieli [Repräsentanten Versammlung] wybieranych przez gminę i powoływany przez nich zarząd. Rozwiązało to również liczne spory, które w międzyczasie powstały w gminie kłodzkiej. Dotyczyły one założenia cmentarza, założenia szkoły żydowskiej i finansowania nauczyciela, podziału kosztów gminnych i założenia różnych synagog domowych [Stubensynagogen], a także przydziału miejsc w synagodze. Ponieważ przez lata istniał tylko tymczasowy zarząd, niektórzy członkowie gminy nie chcieli uznać statutu gminy z 1837 roku. Podobnie jak w innych pruskich miastach, mieszkańcy Kłodzka zwrócili się o pomoc do Magistratu, który wybrał nowy zarząd. Jednak rząd we Wrocławiu uznał statut za nieważny i nakazał Magistratowi nie ingerować w sprawy gminy.⁵³) Pruska ustawa z 1847 r. jasno określała sprawy gmin, ale zastrzegała prawo sprzeciwu dla państwa. W Hrabstwie Kłodzkim istniał tylko jeden okręg synagogalny [Synagogenbezirk], a mianowicie okręg kłodzki. Jego statut pochodzi z 28 stycznia 1859 r. Początkowo okręg synagogalny obejmował również kongregację filialną w Ząbkowicach Śląskich [Frankenstein], która jednak została oddzielona w 1870 r.⁵⁴) Jacob Kroner zmarł rok przed położeniem kamienia węgielnego pod synagogę przy ul. Wojska Polskiego 13 [Grünestraße 13], obok gimnazjum, 20 sierpnia 1884 roku. Teren, na którym stanęła synagoga, znajdował się w miejscu dawnego pasa fortyfikacji, który został rozebrany w 1877 r.⁵⁵)

Synagoga w Kłodzku

W XIX wieku na Śląsku wybudowano około 30 synagog. Do około 1870 r. były one wzorowane na synagodze zaprojektowanej przez żydowskiego architekta Alberta Rosengartena w Kassel w 1823 r., która opierała się na tzw. standardowym stylu Schinkla dla prostych kościołów.⁵⁶) W 1862 roku żydowski architekt Edwin Oppler (1831-1880) z Wrocławia, a później z Hanoweru, w swoim projekcie Nowej Synagogi we Wrocławiu polecił styl romański średniowiecznych synagog w Nadrenii jako wzór dla synagog w Niemczech, ⁵⁷) w przeciwieństwie do chrześcijańskich kościołów neogotyckich. Jednak duże synagogi, które zaprojektował, takie jak te we Wrocławiu i Hanowerze, były wzorowane bardziej na katedrach Środkowego Renu niż na tamtejszych średniowiecznych synagogach. Oppler zrezygnował z dużej wieży, a zamiast tego umieścił kopułę w centrum jako dominujący architektoniczny element stylistyczny.

Synagoga w Kłodzku [Glatz] (ryc. 3), zbudowana w 1884 roku, nie została zaprojektowana przez Opplera, ale przez nieżydowskiego architekta Alberta Grau, który zbudował Nową Synagogę we Wrocławiu według planów Opplera z 1866 roku. Fakt, że ten ważny architekt z biura architektonicznego Opplera otrzymał to zlecenie, świadczy o pewności siebie społeczności kłodzkiej. Podobnie jak lokalizacja synagogi od frontu ulicy.

Imponująca jest również kopuła synagogi w Kłodzku. Architektura wyraźnie pokazuje, że kongregacja podążała środkowym kursem opisanym powyżej. Zachowała ona galerię dla kobiet, która nie była już powszechna w synagogach reformowanych w drugiej połowie XIX wieku, ale posiadała organy, co pokazuje, że kongregacja skłaniała się w kierunku reformowanym. ⁵⁸) Organistką była Minna Schurz, z domu Herzberg, urodzona w Kłodzku w 1867 roku. W 1943 r. została deportowana do Theresienstadt *²⁵ i tam zamordowana.⁵⁹) Kazanie podczas poświęcenia synagogi w Kłodzku 2 września 1885 r. wygłosił liberalny rabin reformowany dr Manuel Joel z Wrocławia. W uroczystości wzięli udział m.in. starosta i komendant pułkownik Goebel oraz przedstawiciele miasta. Kronika spisana przez duchownego Edmunda Scholza nie wspomina o udziale duchownych chrześcijańskich.⁶⁰)

Przedsiębiorczość żydowskich obywateli

Udział w życiu publicznym jasno pokazuje, że członkowie społeczności żydowskiej byli zintegrowani ze społeczeństwem miejskim. W przeciwieństwie do sytuacji w zachodnich Niemczech, gdzie w pierwszej połowie XIX wieku wciąż było wielu żebrzących lub biednych Żydów – a mianowicie 50% populacji żydowskiej – w społecznościach żydowskich na Śląsku w dużej mierze nie było prekariatu. *²⁶ Statystyki z 1852 r. wykazują dla Śląska w kategorii: żyjący z wyznaczonej jałmużny, a także pensjonariusze publicznych przytułków i szpitali: 2,5%, w kategorii: bez możliwego do zweryfikowania dochodu, a także poprzez żebractwo: 6,8%. Ogólny wynik wynosi zatem mniej niż 10%.⁶¹) Niestety, nie ma konkretnych danych dla Kłodzka. Jednak szczegóły zawodowe żydowskich obywateli, którzy osiedlili się w Kłodzku w latach 1812-1855 pokazują, że należeli oni do klasy średniej. Dominowały zawody handlowe, a następnie gorzelnicy z 18 z 79 wymienionych zawodów.⁶²) To umożliwiło im szybkie zakorzenienie się w mieszczaństwie, zwłaszcza że „typowe zawody żydowskie“, przy ok. 50% we wspomnianych statystykach należących do sektora handlowego, tj. sektora usługowego, który teraz, w rodzącym się kapitalizmie, w przeciwieństwie do przeszłości, uważany był za uznaną i ważną dziedzinę zawodową.

W przeciwieństwie do społeczności żydowskich na Zachodzie, statystyki śląskie tworzą interesującą kategorię specjalną: W gospodach i karczmach na własny rachunek 10,4%. Przed emancypacją w 1812 r. Żydzi na Śląsku byli często zatrudniani przez szlachtę do produkcji i sprzedaży wódki w swoich majątkach, co w Hrabstwie Kłodzkim, zarówno w epoce habsburskiej, jak i fryderycjańskiej, nie powiodło się. Jednak żydowscy przedsiębiorcy kontynuowali tę tradycję również w Kłodzku, zwłaszcza w zakresie wykorzystania wielu owoców leśnych, które „leśne kobiety“ [„Puschweiblan“] *²⁷ dostarczały do fabryk. I tak w 1860 r. Robert Schweizer i Carl Brieger założyli fabrykę likierów, octu i musztardy, a także przetwórnię wina na koniak (ul. Czeska 21) [(Böhmische Str. 21)]. W 1874 roku została zbudowana destylarnia Louisa Schotta (ul. Czeska 40) [(Böhmische Str. 40)], podobnie jak fabryka likierów Alberta Jacoba przy ul. Łużyckiej 11 [Zimmerstr. 11] w latach 70. XIX wieku; oraz fabryka likierów, dżemów i soków owocowych Hermanna Maya w 1874 roku (ryc. 4)⁶³), który w 1903 roku zlecił architektowi Emilowi Gieferowi budowę domu na rogu ul. Śląskiej i ul. Połabskiej [Königshainerstrasse i Mälzstrasse], *²⁸ łączącego budynek mieszkalny z zakładem produkcyjnym.

W XIX wieku produkcja piwa w Kłodzku kwitła dzięki ośmiu browarom. Także i tutaj działali żydowscy przedsiębiorcy, tacy jak browar Nathana Zimmermanna, który butelkował 5000 hektolitrów piwa rocznie, oraz browar Michaela Kirchbergera przy ul. Łukasińskiego 37 [Frankensteiner Str. 37] (⁶⁴).

Oprócz tych firm, tak ważnych dla gospodarki Kłodzka, istniały również sklepy towarowe prowadzone przez żydowskich przedsiębiorców. I tak Apteka „Pod Jeleniem“ przy Pl. B. Chrobrego 5 [Hirsch-Apotheke przy Ring 5], z którą współpracował pustelnik Johannes Treutler, który w porozumieniu z farmaceutą Louisem Ambrosiusem opracował słynny „Balsam Jerozolimski“ [„Jerusalemer Balsam“]. Po śmierci Treutlera (zm. 1892) konkurent Johannes Schittny nabył prawa do produkcji balsamu. „Jeleni Aptekarz“ [„Hirsch-Apotheker“], Max Lewy od 1906 r., nadal korzystał z produkcji balsamu w swojej aptece. Wywiązał się długi spór, który zakończył się w 1932 r. i Apteka Pod Murzynem [Mohrenapotheke] Schittny’ego uzyskała wyłączne prawo do używania nazwiska pustelnika na etykiecie.⁶⁵)

Inne sklepy należące do Żydów to dom towarowy Gustava Glücksmanna⁶⁶), pl. B. Chrobrego 19 [Ring 19], dom mody Dzialoszynskiego (ryc. 5)⁶⁷), ul. Armii Krajowej 7 [Schwedeldorfer Str. 7], sklepy odzieżowe i obuwnicze Salomona Weinsteina i Jacquesa Brassa⁶⁸), pl. B. Chrobrego 11 [Ring 11], sklep Georga Löwy’ego⁶⁹), pl. B. Chrobrego 10 [Ring 10], sklep Salo Loewy’ego⁷⁰) *²⁹ na rogu Pl. B. Chrobrego i ul. Wita Stwosza [Ring – Brücktorstr.] w dawnej Taberne *³⁰; wreszcie sklep z porcelaną Felixa Tichauera, który znajdował się w południowo-wschodnim rogu Ratusza na Pl. B. Chrobrego [Unterring], gdzie obecnie mieści się biblioteka miejska.⁷¹)

Liczba żydowskich uczniów w katolickim gimnazjum w Kłodzku również przemawia za akulturacją i integracją żydowskich obywateli w Kłodzku. Podczas gdy udział Żydów w ogólnej liczbie ludności nigdy nie przekraczał 0,5%, liczba żydowskich uczniów gimnazjum była znacznie wyższa, choć z wahaniami. 1869: 6,7 %, 1873: 2,2 %, 1905: 3,7%. W 1863 r. – jak już wspomniano – Theodor Kroner zdał tu maturę. W tym czasie 14 z 337 uczniów gimnazjum w Kłodzku było Żydami ( = 4,1%).⁷²) Kiedy podczas ferii w Zielone Świątki w 1930 r. wrocławski wykładowca dr Willy Cohn odwiedził Kłodzko jeden z jego uczniów (we wrocławskim Johannesgymnasium) oprowadzał go. „Nawiasem mówiąc brat tego ucznia“ – powiedział Willy Cohn – „napisał całkiem przydatną pracę o Żydach w Kłodzku jako coroczny projekt w miejscowym gimnazjum“ (tj. kłodzkim Gymnasium). Praca, o której mowa, to Franz Loewy: Beiträge zur Geschichte der Juden in Glatz. Jahresarbeit am Staatl. Gymnasium zu Glatz 1929/1930 [Przyczynki do historii Żydów w Kłodzku. Roczna praca w państwowym gimnazjum w Kłodzku 1929/30] (częściowo przedrukowana w: Jahrbuch des Vereins für jüdische Geschichte und Literatur [Rocznik Stowarzyszenia Historii i Literatury Żydowskiej], Berlin 1937)⁷³)

Nie ma wątpliwości, że lata 1871-1918 były „złotymi latami“ ludności żydowskiej na Śląsku. Chociaż konstytucja weimarska z 1919 r. przyniosła Żydom pełne równouprawnienie, od 1919 r. pojawiają się wyraźne oznaki poczucia kryzysu wśród obywateli żydowskich. Utrata pożyczek wojennych, inflacja i spadek lub stagnacja gospodarki oznaczały, że wielu Żydów potraciło swój majątek lub pracę. Do tego doszedł narastający wśród wśród ludności antysemityzm. Nie wiadomo, w jakim stopniu ten ogólny rozwój wpłynął również na Żydów z Kłodzka, ale można stwierdzić, że chociaż przedsiębiorstwa handlowe żydowskich przedsiębiorców prawdopodobnie ucierpiały w wyniku kryzysów gospodarczych po 1919 r., to w dużej mierze nie stracili oni środków do życia. Rodzina Louisa Schotta, na przykład, w 1924 roku mogła świętować 50-lecie firmy. W okresie międzywojennym Georg Löwy otworzył sklep z artykułami gospodarstwa domowego i zabawkami przy pl. B. Chrobrego 10 [Ring 10].⁷⁴).

Nawet w czasach Republiki Weimarskiej społeczność żydowska w Kłodzku pozostała wiodącą gminą ze swoją synagogą, a zwłaszcza z cmentarzem i Chewra Kadischa (towarzystwem pogrzebowym), co było odnotowane w statucie od 1853 roku. Jacob Ledermann, który pochodził z Kleineibstadt w Dolnej Frankonii, służył jako kantor. Nowa niezależna kongregacja z prawami korporacyjnymi została założona w 1922 r. w Lądku Zdroju [Bad Landeck], gdzie długoletni lekarz uzdrowiskowy dr Salomo Lachmann, który po 1933 r. wyemigrował do Erez Israel *³¹ i w 1934 r. został mianowany dyrektorem medycznym firmy Tiberias Hot Springs, zainicjował utworzenie kongregacji. Nad Jeziorem Galilejskim w Tyberiadzie założył uzdrowisko z gorącymi źródłami, co wcześniej przez dziesięciolecia praktykował jako lekarz uzdrowiskowy w Lądku. Zmarł w 1940 r. Gmina żydowska w Lądku, która liczyła 94 członków w 1924 r., 51 w 1933 r. i tylko 20 w 1939 r., została rozwiązana przez władze 11 lutego 1937 r.⁷⁵).

Zagłada

Zagłada społeczności żydowskiej w Kłodzku po 1933 r. została szczegółowo opisana przez Simone Laqua w jej artykule w publikacji upamiętniającej Dietera Pohla 2004: „Der Prozess der ‚Entjudung‘ in der schlesischen Stadt Glatz 1933-1945“ [„Proces ‚odżydzania‘ w śląskim mieście Kłodzku 1933-1945“].⁷⁶) Zbrodnie obejmowały również spalenie synagogi w Kłodzku (ryc. 6) oraz zniszczenie sklepów żydowskich właścicieli przez nazistów w Kłodzku w noc pogromu 9 listopada 1938 r.⁷⁷).

Strasznych wydarzeń z tamtych czasów nie potrzeba tutaj powtarzać. Jednak należy wymienić nazwiska żydowskich obywateli Hrabstwa Kłodzkiego, którzy zostali deportowani do obozów koncentracyjnych i tam zamordowani.⁷⁸)

– Edith Brass, ur. 27.3.1904 r. w Kłodzku (ostatnio: Krzeszów [Grüssau]) Deportacja, miejsce przeznaczenia nieznane.

– Johanna Friedensohn, z domu Prager, ur. 28 listopada 1881 r. w Kłodzku, ostatnie miejsce zamieszkania: Wrocław, data śmierci: 2.3.1943 r.

– Paula Fuchs, z domu Schott, urodzona 5 lipca 1877 r. w Kłodzku; deportowana z Wrocławia, ostatnie miejsce pobytu: Wrocław, miejsce deportacji nieznane, data śmierci: 7.5.1945 r.

– Franziska Holländer, z domu Lazarus, ur. 14.6.1865 r. w Kłodzku, deportowana z Wrocławia do Izbicy, zgon 13.4.1942 r.

– Marta Lazarus, ur. 27.9.1889 r. w Kłodzku, ostatnie miejsce zamieszkania: Wrocław, data śmierci: 24.11.1941 r.

– Georg Reich, ur. 23.01.1893 r. w Kłodzku, ul. Czeska 40 [Böhmische Str. 40], deportacja: miejsce przeznaczenia nieznane.

– Edith Richter, ur. 31.3.1898 r. w Kłodzku, deportowana 25.11.1941 r. do Kowna, data śmierci: 29.11.1941 r.

– Georg Löwy (według informacji zawartych w „Wegweiser durch die Welt der Glatzer Juden“ [„Przewodnik przez świat kłodzkich Żydów“] wydanej przez polskich studentów, Wrocław 2000, Georg Löwy został deportowany do obozu przejściowego w Izbicy w 1942 r., z którego nigdy nie powrócił).

– Benno Ellguther, deportowany do Terezina [Theresienstadt] w 1942 r., data śmierci: 25 czerwca 1943 r.

– Gustav Glücksmann, deportowany do Terezina [Theresienstadt] 10.9.1942 r., data śmierci: 19.12.1942 r.

– Minna Schütz, z domu Herzberg, deportowana do Terezina [Theresienstadt] 2 kwietnia 1943 r., data śmierci: 4 listopada 1943 r.

Dawną społeczność żydowską w Kłodzku i jej zagładę z rąk narodowych socjalistów upamiętnia dziś w miejscu dawnej synagogi kamień pamiątkowy wzniesiony w listopadzie 1995 r. z inicjatywy Edwarda Ossowskiego i Reinharda Schindlera, zaprojektowany przez polską artystkę Ewę Baier (ryc. 7)⁷⁹). *³²

Literatur *³³

AELURIUS, Georg: Glaciographia oder Glaetzische Chronica. Das ist: Gründliche historische Beschreibung der berümbten und vornemen Stadt/ ja gantzen Graffschafft Glatz/ nach allen vornemsten Stücken […]. Breslau – Leipzig 1625.
https://obc.opole.pl/dlibra/publication/1413/edition/1306/content

ALBERT, Franz: Die Glatzer Münze. Archivalische Studien zur Geschichte des Münzwesens der Grafschaft Glatz. Glatz 1932.

BACH, Aloys: Urkundliche Kirchengeschichte der Grafschaft Glaz. Von der Urzeit bis auf unsere Tage. Breslau 1844.

BRÄMER, Andreas: Ist Breslau in vielfacher Beziehung Vorort und Muster für Schlesien? Religiöse Entwicklungen in den jüdischen Gemeinden einer preußischen Provinz im 19. Jahrhundert. In: BRÄMER – HERZIG – RUCHNIEWICZ (Hg.), S. 217-258.

BRÄMER, Andreas – HERZIG, Arno – RUCHNIEWICZ, Krzysztof (Hg.): Jüdisches Leben zwischen Ost und West. Neue Beiträge zur jüdischen Geschichte in Schlesien. Göttingen 2014.

BRANN, Markus: Geschichte der Juden in Schlesien, Breslau 1896.

BRETHOLZ, Berthold: Geschichtsquellen der Grafschaft Glatz, 6. Bd., Heft 2: Beschreibung der Urkunden im Glatzer Ratsarchiv. Hg.: Verein für Glatzer Heimatfreunde, Glatz 1927.

BRETHOLZ, Berthold: Geschichtsquellen der Grafschaft Glatz, 6. Bd., Heft 3: Das Pfarrei-Archiv in Glatz und das Köglersche Urkunden- und Aktenarchiv in der Pfarrei Ullersdorf. Hg.: Verein für Glatzer Heimatfreunde, Glatz 1928.

BRILLING, Bernhard: Die jüdischen Gemeinden Mittelschlesiens. Entstehung und Geschichte, Stuttgart-Berlin – Köln 1972.

COHN, Willy: Verwehte Spuren. Erinnerungen an das Breslauer Judentum vor seinem Untergang. Hg.: Norbert CONRADS, Köln Weimar – Wien 1995.

DOKTÓR, Jan – BENDOWSKA, Magdalena: Der jüdische Buchdruck in Schlesien bis 1742. In: BRÄMER – HERZIG – RUCHNIEWICZ (Hg.), S. 305- 326.

DOPPMEIER, Gerald: Auswanderung und Deportation der Juden. In: MEIẞNER – HIRSCHFELD (Hg.), S. 325-337.

HENKEL, Paul: Geschichte der Juden zu Glatz. Maschinenschrift, Glatz 2.6.1936, Exemplar in: Archiwum Państwowe we Wrocławiu/ Staatsarchiv Breslau ( = APWr.). Akta Miasta Kłodzka ( = AMKł), Nr. 5411.

HERZIG, Arno: Reformatorische Bewegungen und Konfessionalisierung. Die habsburgische Rekatholisierungspolitik in der Grafschaft Glatz. Hamburg 1996.

HERZIG, Arno: Dr. Theodor Kroner (1845-1923). Rabbiner aus der Grafschaft Glatz und Kirchenrat in Stuttgart. In: AGG-Mitteilungen, 1 (2002), S. 1-4.

HERZIG, Arno – RUCHNIEWICZ, Małgorzata: Geschichte des Glatzer Landes, Hamburg – Wrocław 2006.

KOS, Jerzy Krzysztof: Schlesische Synagogen. Bestandsaufnahme einer zerstörten Baugattung. In: BRÄMER – HERZIG – RUCHNIEWICZ (Hg.), S. 407-445.

LAQUA, Simone: Der Prozess der „Entjudung“ in der schlesischen Stadt Glatz 1933-1945. In: Arno HERZIG (Hg.): Glaciographia Nova. Festschrift für Dieter Pohl, Hamburg 2004, S. 301-316.

KONETZKY, Bernhard (Hg.): Führer durch Glatz und die Bäder der Grafschaft Glatz. Glatz 1930, hier: Geschäftsanzeige May, S. 18 und Dzialoszynski, S. 22.

LINKE, Oskar: Die Grafschaft Glatz, Bd. III.: Gymnasium und Konvikt zu Glatz. Lüdenscheid 1961, S. 80-81.

MEIẞNER, Horst-Alfons – HIRSCHFELD, Michael (Hg.): Die Grafschaft Glatz zwischen 1918 und 1946. Beiträge über eine schlesische Kulturlandschaft. Münster 2012.

MILLER, Joannes: Historia Beatissimae Virginis GLACENSIS. Das ist Kurtze Beschreibung Von dem Uralten Wunderthätigen Maria-Bild […]. Glatz 1690.

ROHDE, Saskia: Edwin Oppler (1831-1880). In: Schlesische Lebensbilder, 7. Bd.: Schlesier des 15. bis 20. Jahrhunderts, hg. von Josef Joachim MENZEL, Stuttgart 2001, S. 220-227.

SCHINDLER, Reinhard: Die Reichspogromnacht am 9./10. November 1938 in Glatz. In: MEIẞNER – HIRSCHFELD (Hg.), 2012a, S. 322-324.

SCHINDLER, Reinhard: Begegnung mit jüdischen Bürgern aus Glatz. In: MEIẞNER – HIRSCHFELD (Hg.), 2012b, S. 338-342.

SPATA, Manfred: Restaurierte und neuere Denkmale, die in der polnischen „Ziemia Kłodzka” an ihre deutsche Vergangenheit erinnern. In: Horst- Alfons MEIẞNER (Hg.): Neubeginn in der Fremde. Vertriebene aus der Grafschaft Glatz in Schlesien nach 1946. Münster 2016, S. 379-419.

STERN, Selma: Der preußische Staat und die Juden, Bd. III/2: Provinz Schlesien (1741-1784). Tübingen 1971. S. 1144-1395.

VOLKMER, Franz: Mirakel mit einer consecrirten Hostie zu Glatz. In: Vierteljahrsschrift für Geschichte und Heimatkunde der Grafschaft Glatz [ = VGHGG], III (1883/84), S. 368.

WECZERKA, Hugo: Neurode. In: DERS. (Hg.): Handbuch der historischen Stätten. Schlesien. Stuttgart 1977, S. 348-351.

WŁODARCZYK, Tamara – JURASCHEK, Anna – KIERZKOWSKA, Sonia: Wegweiser durch die Welt der Glatzer Juden – Przewodnik po [ś]wiecie [k]łodzkich [Ż]ydów. Kreisau – Krzyżowa 2007.

Przypisy

¹ BRANN, 1896, s. 4 i d.

² BRILLING, 1972, s. 80.

³ WECZERKA, 1977, s. 348.

⁴ BRANN, s. 5.

⁵ Tamże, s. 4.

⁶ BRILLING, s. 80.

⁷ Tamże, s. 81: Brann, s. 30.

⁸ BRILLING, s. 81; Brann, s. 34; Włodarczyk et al, 2007. s. 9-10.

⁹ Ältestes Glatzer Amtsbuch oder Mannrechtsverhandlungen von 1346-1390, Geschichtsquellen der Grafschaft Glatz
[Najstarsza kłodzka księga urzędowa, inaczej Kłodzka księga sądu stanowego dla szlachty z lat 1346–1390, Źródła historyczne Hrabstwa Kłodzkiego], red. Franz Volkmer i Wilhelm Hohaus, t5, Bystrzyca Kłodzka 1891, s. 75, 77, 122, 321, 323.

¹⁰ HERZIG-RUCHNIEWICZ, 2006, s. 54 i d.

¹¹ BRILLING, s. 81; Brann, s. 148 i n.; Doktór – Bendowska, 2014, s. 310-312.

¹² AELURIUS, 1625, s. 405-406.

¹³ MILLER, 1690, s. 163 i d.

¹⁴ BRILLING, s. 85.

¹⁵ BRETHOLZ, 1927, s. 25-27; tamże, 1928, s. 54-55.

¹⁶ AELURIUS, s. 405.

¹⁷ Ilustrowane w: Włodarczyk et al, s. 12.

¹⁸ VOLKMER, 1883/84, s. 368.

¹⁹ Ältestes Glatzer Amtsbuch [Najstarsza księga urzędowa Kłodzka], s. 456.

²⁰ Henkel podsumowuje to w 1936 r. Historia rodziny Buchdrucker, patrz Georg Wolf: Zur Geschichte der Juden in Österreich, Teil II: Gemeindestreitigkeiten in Prag 1567-1678 [O historii Żydów w Austrii, część II: Spory w gminie w Pradze 1567-1678], s. 311, 316 i n.

²² BRANN, s. 217; Brilling, s. 83; Albert, 1932.

²⁵ APWr Akta Miasta Kłodzka, sygn. 5398, s. 13 i n.

²⁶ Tamże, s. 53-58.

²⁷ HERZIG, 1996, s. 109-112.

²⁸ APWr Akta Miasta Kłodzka, sygn. 5398, s. 49-51.

²⁹ Tamże, s. 44.

³⁰ Tamże, s. 15 i n.

³² Tamże, s. 83.

³³ Tamże, s. 83 i n.; APWr, Hrabstwo Kłodzkie, sygn. 152, s. 62 i n. Geschäft des Nachoder Juden Jacob Saischel mit der Wirtin des Weißen Schwan zu Glatz, Elisabeth Maria Militzin [Interesy Żyda z Nachodu Jacoba Saischela z gospodynią Weißer Schwan zu Glatz, Elisabeth Marią Militzin], 11.09.1678 r.; David Kadisch i Maria Magdalena Zobel/1710), tamże, s. 113-121.

³⁴ BACH, 1844, s. 325.

³⁵ STERN, 1971, s. 1151, nr 960.

³⁶ Tamże, s. 1152, nr 961.

³⁷ Tamże, s. 1143, nr 953.

³⁸ Tamże, s. 1165, nr 978.

³⁹ Tamże; Brilling, s. 85.

⁴⁰ BRILLING, s. 85 i n.

⁴¹ Tamże, s. 86; APWr, Akta Miasta Kłodzka, sygn. 5403.

⁴² BRILLING, s. 86.

⁴³ APWr, Akta Miasta Kłodzka, sygn. 5398. s. 138 i d.: Kłodzko, 10.5.1809 r. Petycja opatrzona jest licznymi podpisami mieszkańców Kłodzka.

⁴⁴ APWr, Akta Miasta Kłodzka, sygn. 5400.

⁴⁵ Tamże.

⁴⁶ BRILLING, s. 86.

⁴⁷ Tamże, s. 18 i n.

⁴⁸ Tamże, s. 87; Włodarczyk et al, s. 16.

⁴⁹ BRÄMER, 2014.

⁵⁰ HERZIG, 2002, s. 1-4.

⁵¹ Edmund SCHOLZ: Chronik der Grafschaft Glatz p.a. 1882 [Kronika Hrabstwa Kłodzkiego p.a. 1882] w: VGHGG, II (1882/83), s. 374.

⁵² Centralne Archiwum Jerozolimy: Glatz P 33: Spuścizna rabina Nachuma Wahrmanna (1926-1939); Nr inw. 6898: Korespondencja i posiedzenia Zgromadzenia Przedstawicieli 1881, 1882-84, 1900, 1903.

⁵³, s. 16 i d.

⁵⁴ BRILLING, s. 86 i d..

⁵⁵ WECZERKA, s. 121.

⁵⁶ KOS, s. 415.

⁵⁷ ROHDE, 2001, s. 220-227.

⁵⁸ WŁODARCZYK et al, s. 21-23.

⁵⁹ Oświadczenie pana Pereza Maya w wywiadzie udzielonym 7.4.1994 r. w Tel Awiwie. Gedenkbuch. Opfer der Verfolgung der Juden unter der nationalsozialistischen Gewaltherrschaft in Deutschland 1933-1945 [Księga Pamięci. Ofiary prześladowań Żydów pod narodowosocjalistyczną tyranią w Niemczech 1933-1945], t. 3, Koblencja 2006, s. 2278.

⁶⁰ Edmund Scholz: Chronik der Grafschaft Glatz p.a. 1867 [Kronika Hrabstwa Kłodzkiego p. a. 1867], w: Vierteljahrsschrift für Geschichte und Heimatkunde der Grafschaft Glatz [VGHGG], [Kwartalnik historii i historii lokalnej Hrabstwa Kłodzkiego], V (1867/68), s. 337.

⁶¹ BRILLING, s. 12.

⁶² HENKEL, s. 22 i n.

⁶³ WŁODARCZYK et al, s. 27-29; Schindler, 2012b, s. 338.

⁶⁴ WŁODARCZYK et al, s. 23-32.

⁶⁵ Tamże, s. 33-34.

⁶⁶ Tamże, s. 34-35.

⁶⁷ WŁODARCZYK et al, s. 35-36; Doppmeier, s. 327.

⁶⁸ WŁODARCZYK et al, s. 37; Doppmeier, s. 326.

⁷¹ Według WŁODARCZYK et al, s. 42.

⁷² LINKE, 1961, s. 80-81.

⁷³ COHN, 1995, s. 595-596.

⁷⁴ WŁODARCZYK et al, s. 25, 38.

⁷⁵ BRILLING, s. 115.

⁷⁶ LAQUA, 2004, s. 301-316.

⁷⁷ WŁODARCZYK et al, s. 21-23; Schindler, 2012a, s. 322-324.

⁷⁸ Gedenkbuch [Księga pamiątkowa] (zob. przyp. 58).

⁷⁹ WŁODARCZYK et al, s. 22; Schindler, 2012b, s. 338-342; Spata, 2016, s. 402.

Źródło:

AGG-Mitteilungen 17 (2018)
http://www.spata-bonn.de/agg17all.pdf

Uwagi tłumacza:

1. wsie leśno-łanowe, inaczej łańcuchowe, niem. Waldhufendörfer.
   Typ wsi zakładanej w średniowieczu na prawie niemieckim (Waldhufendorf osadnictwo saksońskie) na zalesionych obszarach górskich.
   Źródło: https://pl.m.wikipedia.org/wiki/Łańcuchówka ↩︎
2. wsie owalnicowe – niem. Angerhufenddorf.
   Typ wsi łąkowej, w której zagony rozciągały się wokół niwy głównej. ↩︎
3. Markietan, markietanin, markietaner (z niem. Marketender z łac. mercari „handlować” od merx dpn. mercis „towar”) – handlarz wędrowny ciągnący za wojskiem, sprzedający żołnierzom żywność, napoje i drobne przedmioty codziennego użytku.
   Źródło: https://pl.m.wikipedia.org/wiki/Markietan ↩︎
4. ten filar w końcu został usunięty ponieważ blokował i tak już wąską ul. Czeską. ↩︎
5. wersja o „odkryciu hostii przez stado przechodzących świń, które uklękły aż przyszedł ksiądz i podniósł hostię“ brzmi tak nieprawdopodobnie i zakrawa na kpinę z jednego z wierzeń katolickich, a mianowicie że w konsekrowanej hostii przebywa Jezus Chrystus. I świnie (?!) miałyby odkryć Jezusa i przed Nim uklęknąć?! Przecież to brzmi jak jakaś profanacja, jak jakieś wyśmiewanie się z katolickiej religii i próbę (prawdopodobnie udaną) przekonania katolików, że tak było. Zastanawiam się, czy kłodzka Loża Masońska „zu den Drei Triangeln“ nie miała do czynienia z namalowaniem tego obrazu. ↩︎
6. „w ramach tzw. pogromów Chmielnickiego [Chmelnicki-Pogrome], wielu Żydów, zostało wypędzonych z Polski“ – dokładnie mówiąc Chmielnicki przewodził powstaniu Kozaków i sprzymierzonych z nimi Tatarów krymskich przeciwko Polsce, tj. Rzeczpospolitej. I to zbuntowani przeciwko Rzeczpospolitej Kozacy dokonywali zbrodni na Żydach. Ofiarą nienawiści Kozaków padali przede wszystkim żydowscy kupcy i dzierżawcy (arendarze), reprezentujący interesy polskich szlacheckich i magnackich mocodawców. Rosnąca liczba żydowskich uchodźców osiadła na stałe w bezpiecznych częściach Rzeczpospolitej, tj. w Małopolsce i w Wielkopolsce, część zaś emigrowała do Europy Zachodniej. ↩︎
7. Faktor – niem. także Faktor, dawniej pośrednik handlowy, pośrednik w interesach.
   Źródło: https://pl.m.wikipedia.org/wiki/Faktor ↩︎
8. gorzałka, wódka, niem. Branntwein. ↩︎
9. konsystorz – niem. Konsistorium. W kościele rzymsko-katolickim konsystorz miał różne formy. W tym przypadku najprawdopodobniej chodzi o biskupi sąd kościelny. ↩︎
10. Starosta – niem. Landeshauptmann. ↩︎
11. stany – niem. Stände.
    Porządek stanowy pochodził ze średniowiecza. Pierwszy stan stanowił kler, alboninaczej duchowieństwo, czyli biskupi, opaci, księża i mnisi. Stan drugi składał się z szlachty, czyli książąt, hrabiów, baronów i rycerzy. Stan trzeci obejmował zamożnych obywateli miast.
    Źródło: https://www.bpb.de/kurz-knapp/lexika/das-junge-politik-lexikon/321188/stand-staende/ ↩︎
12. Kłodzki Sejmik – niem. Glatzer Landtag, zgromadzenie stanów ↩︎
13. Zob. *10. ↩︎
14. pisarz Rady – niem. Ratsschreiber. Pisarz w dawnych urzędach miejskich, kancelariach królewskich itp.: urzędnik pełniący funkcję sekretarza. ↩︎
15. żydowski senior – niem. Judenälteste, przewodniczący gminy żydowskiej. ↩︎
16. stany – zob. *11. ↩︎
17. rentmistrz – niem. Rentmeister, naczelnik urzędu rentowego. ↩︎
18. Ober-Thalheim – wg. Griebens Reiseführer dla Hrabstwa Kłodzkiego „Lądek [miasto] sąsiaduje od południa z Ober-Thalheim. W Ober-Thalheim, 1 km od miasta, znajduje się Lądek Zdrój, który do miasta należy“. Czyli Lądek Zdrój, teraz już zapewne obszerniejszy, leży na terenie dawnego Ober-Thalheim. ↩︎
19. ustawa emancypacyjna Hardenberga z 1812 r. – niem. Hardenbergsche Emanzipationsgesetz von 1812.
    Baron Karl August von Hardenberg, który został mianowany kanclerzem stanu w 1810 r., był w końcu w stanie przedłożyć królowi Fryderykowi Wilhelmowi III postępowy projekt ustawy do zatwierdzenia, ale ten ostatni ograniczył go do dwóch punktów: dopuszczenia do urzędów państwowych i kwestii obowiązkowej służby wojskowej.
    Źródło: https://de.m.wikipedia.org/wiki/Preußisches_Judenedikt_von_1812 ↩︎
20. ordynacja miejska Steina z 1808 r.
    Według Steina polityczna swoboda działania przyznana obywatelom przez ordynację miejską miała wartość edukacyjną, a tym samym znaczenie dla państwa jako całości. Budowała pomost od miejsca zamieszkania, od konkretnego środowiska życia, do całości, od miłości do ojczyzny do patriotyzmu. Ordynacja miejska poprzedzała lub miała poprzedzać projektowaną konstytucję państwową. Stein zakładał również, że rząd berliński miał podobny pogląd.
    Źródło: https://www.lwl.org/westfaelische-geschichte/portal/Internet/finde/langDatensatz.php?urlID=721&url_tabelle=tab_websegmente ↩︎
21. wekslarz – pośrednik pieniężny, bankier, niem. Geldmakler. ↩︎
22. Zob. *17. ↩︎
23. rabin krajowy, – niem. Landesrabbiner. Tytuł nadawany rabinom mianowanym lub uznawanym przez rząd od XVII wieku w Niemczech i Austrii. ↩︎
24. „radca kościelny“ – niem. „Kirchenrat“.
    Zapisane w cudzysłowiu co oznaczałoby, że to nie była formalna funkcja, ale nieformalna, i odpowiadała funkcji radcy kościelnego [Kirchenrat] w kościele katolickim lub protestanckim i oznaczało bycie przedstawicielem kościoła, w tym przypadku żydowskiej religijnej gminy, na zewnątrz i wewnątrz. ↩︎
25. Getto Theresienstadt, rzadziej Konzentrationslager Theresienstadt, czasem ort. Teresienstadt – kompleks dwóch niemieckich obozów koncentracyjnych utworzony na terenie Protektoratu Czech i Moraw, w miejscowości Terezin, na terenie Czech w austriackiej twierdzy z XVIII i XIX wieku. Składał się z getta dla Żydów oraz tak zwanego obozu przejściowego. Istniał w latach 1941-1945.
    Źródło: https://pl.m.wikipedia.org/wiki/Theresienstadt ↩︎
26. Prekariat (połączenie franc. précaire, niepewny, nietrwały oraz proletariat).
    „Odsetek ludności żyjącej w ubóstwie lub zagrożonej ubóstwem, w szczególności z powodu utrzymującego się bezrobocia i braku zabezpieczenia społecznego, a także z niewielkimi możliwościami awansu.“
    Źródło: https://www.duden.de/rechtschreibung/Prekariat ↩︎
27. „leśne kobiety“ – niem. „Puschweiblan“ – w cudzysłowiu bo żartobliwie użyte tu gwarowe określenie dla Puschweibel, czyli leśnych kobiet. Nazwa ta zapewne pochodzi od słów Busch = „las” oraz Weib = „kobieta”.
    W tym użyciu, żartobliwe określenie kobiet Hrabstwa, które zbierały leśne runo i przynosiły na sprzedaż do fabryk.
    Według legend, owe „leśne kobiety”, gwarowo zwane Puschweiblan, miały przynależeć do istot leśnych. Leśne kobiety to demony leśne ze średniowiecznych wierzeń śląskich, odznaczały się one między innymi umiejętnością nagłego pojawiania się i znikania. Można spotkać się też z tłumaczeniem, że jest to żyjący w krzakach i górzystych lasach mały, skromnie ubrany „kobiecy ludek”, a nawet „puszyste kobietki”.
    Źródło: Marian Gabrowski, Legendy kamiennogórskie Wilhelma Patschovskiego, s. 17-19.
    https://marian.gabrowski.eu/pdf/Legendy_kamiennogorskie_Wilhelma_Patschovskiego.pdf ↩︎
28. Autor błędnie podaje nazwę ulicy jako Mälzerstrasse, poprawiono na Mälzstrasse. ↩︎
29. Autor błędnie podaje nazwisko jako Salo Löwy, poprawiono na Salo Loewy. ↩︎
30. Autor błędnie podaje nazwę b. tawerny jako Taverne. Poprawiono na Taberne. ↩︎
31. Eretz Israel to „Ziemia Izraela“. W historii i kulturze żydowskiej nazwa ta funkcjonowała na długo przed powstaniem państwa Izrael w 1948 roku.
    (jak zauważył Henryk Grzybowski, pisownia jak w oryginalnym tekście, „Erez Israel“, jest niepoprawna).
    Ad. przyp. 31. Poprawnie to Eretz (czytane erec) Israel (kraj – אֶרֶץ z literą ץ/c na końcu). Erez (czytane erez, ארז z literą ז /z na końcu) oznacza cedr. ↩︎
32. Po tym jak w 2019 r. pamiątkowa płyta została ukradziona, z inicjatywy grupy mieszkańców nowa płyta została zainstalowana i uroczyście odsłonięta. ↩︎
33. Tej sekcji, Literatur czyli Bibliografia, nie tłumaczę na jęz. polski bo to nie ma sensu. Kto potrzebuje skorzystać z tej Bibliografii i z którejś z pozycji w niej wymienionych, to i tak musi znać język niemiecki bo znakomita większość tych pozycji jest napisana w jęz. niemieckim. ↩︎

Facebook: Kłodzko przed rokiem 1945.